โครงการส่งน้ำและบำรุงรักษาน้ำอูน เป็นโครงการชลประทานขนาดใหญ่แห่งหนึ่งในจำนวนหลายโครงการของการพัฒนาแหล่งน้ำในภาคตะวันออกเฉียงเหนือที่ได้รับคัดเลือกไว้เมื่อ พ.ศ.2497 เพื่อเก็บกักน้ำและแพร่กระจายน้ำให้แก่พื้นที่เพาะปลูก ซึ่งช่วยขจัดปัญหาการขาดแคลนน้ำในช่วงขาดฝนและในฤดูแล้ง รวมทั้งบรรเทาอุทกภัยในลุ่มน้ำห้วยปลาหางกับตอนล่างของลุ่มน้ำสงคราม

สภาพลำน้ำ

                ลำน้ำอูน เป็นสาขาหนึ่งของแม่น้ำสงครามมีความยาว 295 กิโลเมตร ต้นน้ำเกิดจากเทือกเขาภูพาน ซึ่งอยู่ในเขตอำเภอกุดบากจังหวัดสกลนคร ไหลผ่านอำเภอพังโคนและอำเภอพรรณานิคม แล้วไหลลงสู่แม่น้ำสงครามในเขตอำเภอศรีสงคราม จังหวัดนครพนม

ที่ตั้ง

                โครงการส่งน้ำและรักษาน้ำอูนตั้งอยู่ที่บ้านหนองบัว ตำบลแร่ อำเภอพังโคน จังหวัดสกลนคร อยู่ห่างจากอำเภอพังโคน 12 กิโลเมตร และห่างจากกรุงเทพฯ 680 กิโลเมตร ทางเข้าเขื่อนน้ำอูนจะแยกจากทางหลวงสาย     พังโคน วาริชภูมิที่กิโลเมตร 4.948 ไปตามถนนลาดยางประมาณ  6 กิโลเมตร

ลักษณะโครงการ

                โครงการส่งน้ำและบำรุงรักษาน้ำอูน เป็นโครงการชลประทานประเภทเขื่อนเก็บกักน้ำสร้างปิดกั้นลำน้ำอูน      ที่บ้านหนองบัว ตำบลแร่ อำเภอพังโคน จังหวัดสกลนคร ประกอบด้วยงานระบบส่งน้ำ งานระบบระบายน้ำ และงานจัดรูปที่ดิน

รายละเอียดโครงการ

 รายละเอียดสำคัญโดยสรุปมีดังนี้

 ลักษณะทางอุทกวิทยา

 พื้นที่รับน้ำฝนเหนือที่ตั้งเขื่อน                   1,100      กม² 

 พื้นที่ผิวน้ำ                                                       85      กม²

 อ่างเก็บน้ำ

 ระดับเก็บกัก                                               +185.00  ม.(รทก)

 ระดับน้ำสูงสุด                                            +187.60  ม.(รทก)

 ระดับน้ำต่ำสุด                                            +175.00  ม.(รทก)

 ระดับท้องน้ำ                                              +162.00  ม.(รทก)

 ความจุของอ่างเก็บน้ำที่ระดับน้ำเก็บกัก        520     ล้าน ม³

 ความจุของอ่างเก็บน้ำที่ระดับต่ำสุด                45      ล้าน ม³

 พื้นที่ผิวน้ำที่ระดับน้ำเก็บกัก                          85      กม²

 พื้นที่ผิวน้ำที่ระดับต่ำสุด                                  7       กม²

 เขื่อนดิน แบบ Zone Type

 เขื่อนดินสูง                                                 29.50    ม.

 สันเขื่อนยาว                                               3,300    ม.

 สันเขื่อนกว้าง                                                   8     ม.

 ฐานเขื่อนตอนที่กว้างที่สุด                              188  ม.

 ระดับสันเขื่อน                                       +190.00 ม.(รทก)

อาคารระบายน้ำล้น

                ตั้งอยู่ทางฝั่งขวาของตัวเขื่อน มีลักษณะเป็นฝายทำหน้าที่ระบายน้ำออกจากอ่างเก็บน้ำเมื่อมีน้ำหลากอย่างฉับพลันลงสู่อ่างฯมากเกินความจุที่กำหนดไว้ โดยสามารถระบายน้ำได้สูงสุด 1,536 ลูกบาศก์เมตรต่อวินาที

ประตูปากคลองส่งน้ำสายใหญ่ฝั่งขวา

                เป็นท่อคอนกรีตเสริมเหล็กขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 2.40 เมตร ยาว48.40 เมตรตั้งอยู่ทางฝั่งขวาของตัวเขื่อนส่งน้ำเข้าคลองส่งน้ำสายใหญ่ฝั่งขวาได้ 21.80 ลูกบาศก์เมตรต่อวินาทีสามารถส่งน้ำให้พื้นที่ชลประทานประมาณ 122,500 ไร่

ประตูปากคลองส่งน้ำสายใหญ่ฝั่งซ้าย

เป็นท่อคอนกรีตเสริมเหล็กขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง 1.50 เมตร ยาว 50.80 เมตรตั้งอยู่ทางฝั่งซ้ายของตัวเขื่อนส่งน้ำเข้าสู่คลองส่งน้ำสายใหญ่ฝั่งซ้ายได้ 9.10 ลูกบาศก์เมตรต่อวินาที สามารถส่งน้ำให้กับพื้นที่ชลประทานจำนวน 63,300 ไร่

ระบบส่งน้ำ

                ระบบส่งน้ำของโครงการประกอบด้วย คลองส่งน้ำสายใหญ่ 2 สาย คือ คลองส่งน้ำสายใหญ่ฝั่งขวายาว 45.70 กิโลเมตร และคลองส่งน้ำสายใหญ่ฝั่งซ้ายยาว 28.04 กิโลเมตร คลองซอยและคลองแยกซอยจำนวน 79 สาย รวมความยาว 239.63 กิโลเมตร รวมความยาวของคลองส่งน้ำทั้งสิ้น 313.37 กิโลเมตร มีอาคารประกอบในคลองส่งน้ำประมาณ 1,455 แห่ง พร้อมด้วยโรงสูบน้ำไฟฟ้า 4 แห่งและระบบส่งน้ำที่นิคมน้ำอูน ซึ่งประกอบด้วยคลองส่งน้ำ 13 สาย ยาว 26.856 กิโลเมตร  ส่งน้ำด้วยเครื่องสูบน้ำไฟฟ้าจำนวน 4 เครื่อง สามารถส่งน้ำช่วยเหลือพื้นที่เพาะปลูกประมาณ 15,000 ไร่

ระบบระบายน้ำ

                ระบบระบายน้ำ ประกอบด้วยคลองระบายน้ำที่ก่อสร้างขึ้นเพื่อระบายน้ำส่วนที่เหลือใช้หรือเกินความต้องการออกจากพื้นที่เพาะปลูกในบริเวณพื้นที่ส่งน้ำของโครงการจำนวน 30 สาย รวมความยาว 183.757 กิโลเมตร และอาคารประกอบต่างๆ ในคลองระบายน้ำประมาณ 64 แห่ง

ค่าลงทุน

 ใช้งบประมาณในการก่อสร้างทั้งโครงการระหว่าง พ.ศ.2510-2528 เป็นเงินประมาณ 1,700 ล้านบาท

ระยะเวลาก่อสร้าง

 โครงการชลประทานน้ำอูน เป็นโครงการชลประทานตัวอย่างซึ่งมีการดำเนินกิจกรรมประเภทต่างๆครบวงจรแบ่งระยะเวลาในการดำเนินกิจกรรมต่างๆดังนี้

 ระยะที่ 1 การก่อสร้างเขื่อนเก็บกักน้ำน้ำอูน ( พ.ศ. 2510-2516)

 ระยะที่ 2 การก่อสร้างงานระบบส่งน้ำ งานระบบระบายน้ำและงานจัดรูปที่ดิน (พ.ศ.2515-2528)

 ระยะที่ 3 การดำเนินงานโครงการพัฒนาชนบทแบบผสมผสานในบริเวณโครงการชลประทานน้ำอูน (พ.ศ.2530-2534 )

ประโยชน์

                 โครงการชลประทานน้ำอูนสามารถส่งน้ำให้พื้นที่เพาะปลูกในเขตโครงการได้ประมาณ 185,800 ไร่  ต่อมาได้ดำเนินงานพัฒนาชนบทโดยร่วมมือกับเกษตรกรในเขตโครงการในด้านต่างๆ เพื่อพัฒนาอาชีพของเกษตรกรโดยมุ่งในด้านการพัฒนารูปแบบธุรกิจการเกษตรระหว่างภาคเอกชนและเกษตรกรในการใช้น้ำชลประทานให้เป็นประโยชน์ทางเศรษฐกิจเพิ่มขึ้น ทั้งนี้ เพื่อยกมาตรฐานการครองชีพของราษฎรให้ดีขึ้น ปัจจุบันเกษตรกรในเขตโครงการนับได้ว่าเป็นเกษตรกรก้าวหน้าและเป็นตัวอย่างแก่เกษตรกรในท้องถิ่นอื่น

โครงการพัฒนาชนบทแบบผสมผสานในบริเวณโครงการชลประทานน้ำอูน

                 ดำเนินการระหว่าง พ.ศ.2521-2528 เพื่อจัดระบบในการแพร่กระจายน้ำชลประทาน ในระดับไร่นา เพื่อเพิ่มผลผลิตจากการใช้น้ำชลประทาน ซึ่งจะเป็นพื้นฐานของการพัฒนาคุณภาพชีวิต โดยมีหน่วยราชการต่างๆจาก 4 กระทรวงร่วมปฏิบัติงาน คือ กรมชลประทาน กรมส่งเสริมการเกษตร กรมวิชาการเกษตร กรมประมง กรมพัฒนาชุมชน กรมการศึกษานอกโรงเรียน สำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุขและกรมประชาสงเคราะห์ นอกจากนี้ ยังมีหน่วยราชการที่เกี่ยวข้องมาร่วมดำเนินการคือ กรมปศุสัตว์ สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร สำนักงานจัดรูปที่ดินกลาง และกรมส่งเสริมสหกรณ์

โครงการพัฒนาเกษตรอุตสาหกรรมในบริเวณโครงการชลประทานน้ำอูน

                ดำเนินการระหว่าง พ.ศ. 2530-2534 เพื่อพัฒนาอาชีพของเกษตรกร ที่อยู่ในเขตจัดรูปที่ดินให้สามารถผลิตสินค้าเกษตรกร ที่อยู่ในเขตจัดรูปที่ดินให้สามารถผลิตสินค้าเกษตรแบบครบวงจร โดยดำเนินงานในลักษณะที่ก่อให้เกิดการใช้ทรัพยากรน้ำ ดิน และแรงงานในพื้นที่ชลประทานน้ำอูน ให้เกิดประโยชน์สูงสุดโดยภาคเอกชนเป็นผู้นำ เกษตรกร เป็นผู้ปฏิบัติ และภาครัฐบาลเป็นฝ่ายสนับสนุนและให้ความช่วยเหลือ เพื่อให้เกิดการพัฒนารูปแบบการผลิตและการตลาดร่วมกันในอนาคต โดยให้สอดคล้องกับแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ ฉบับที่ 6 ในประการที่เกี่ยวกับแผนพัฒนาระบบการผลิตการตลาด และการสร้างงาน

การจัดรูปที่ดิน

                 การจัดรูปที่ดินแล้วเสร็จเมื่อ พ.ศ. 2528 มีพื้นที่จัดรูปที่ดินประเภทสมบูรณ์แบบ(Intensive) จำนวน  8,514 ไร่พื้นที่จัดรูปที่ดินประเภทกึ่งสมบูรณ์แบบ(Extensive)จำนวน 156,403 ไร่ ทั้งนี้เพื่อให้ระบบการชลประทานแบบแพร่กระจายน้ำในระดับไร่นาพื้นที่ส่งน้ำของโครงการดำเนินไปอย่างมีประสิทธิภาพ

กลุ่มผู้ใช้น้ำ

                 เพื่อให้การส่งน้ำเป็นไปอย่างมีประสิทธิภาพและเกิดประโยชน์สูงสุดแก่เกษตรกรผู้ใช้น้ำ การแพร่กระจายน้ำในระดับไร่นาจึงมีความสำคัญมาก ดังนั้นโครงการจึงได้จัดตั้งกลุ่มผู้ใช้น้ำขึ้น เพื่อให้กลุ่มเกษตรกรผู้ใช้น้ำเหล่านี้ได้มีส่วนร่วมในการส่งน้ำและช่วยกันดูแลบำรุงรักษาคูส่งน้ำรวมทั้งอาคารชลประทานต่างๆ ให้คงทนถาวร

การบริหารงาน

                 โครงการส่งน้ำและบำรุงรักษาน้ำอูน จังหวัดสกลนครตั้งอยู่ในเขตความรับผิดชอบของสำนักงานชลประทานที่ 5 ซึ่งตั้งอยู่ที่จังหวัดอุดรธานี มีพื้นที่ส่งน้ำครอบคลุมพื้นที่เพาะปลูก 4 อำเภอ คือ อำเภอพังโคน อำเภอพรรณานิคม อำเภอเมือง และอำเภอนิคมน้ำอูน จังหวัดสกลนคร โดย แบ่งการบริหารงานตามแผนภูมิข้างล่างนี้